Koan

Afbeelding: detail van de graftombe van de familie Bastarnay in de Église Saint-Jean-Baptiste de Montrésor.

* * *

Twee handen klappen en maken geluid.
Wat is het geluid van één hand?

De oude wilg bij de vijver:
zijn spiegelbeeld ruist in de wind.

* * *

De koan is een verhaaltje, vraag, dialoog of stelling waarmee de zenleerling fundamenteel aan het twijfelen wordt gebracht. Deze twijfel groeit uit tot het diepe besef ‘dat alles wat je denkt te zijn en alles wat je denkt waar te nemen ongedeeld is’. Het bewustzijn hiervan noemt Robert Pirsig, schrijver van Zen and the Art of Motor Cycle Maintenance, ‘verlichting’. Persig stelt dat die ervaring niet kan worden omschreven, want zij gaat aan het denken vooraf, vergelijkbaar met de ervaring van muziek.

Het zenboeddhisme en het principe van de koan hadden een grote invloed op de literatuuropvatting van de schrijver J.D. Salinger. Hij gebruikte de bekende één-hand-koan als motto voor zijn verhalenbundel Nine Short Stories. Zijn verhalen zijn te beschouwen als een uiterste poging om de lezer door middel van de literaire ervaring te ‘verlichten’.

Salinger en Pirsig leidden een teruggetrokken leven, beducht voor roem en bewondering. Voor zover bekend hebben ze elkaar nooit ontmoet. Met een variatie op een andere koan had die niet-gebeurtenis als volgt kunnen verlopen.

Salinger benadert Pirsig. ‘Als ik geen enkel ding meebreng, wat zeg je daarvan?’ Pirsig zegt: ‘Gooi dat weg.’
‘Maar Robert,’ zegt Salinger, ‘wat moet ik weggooien als ik niets meebreng?’
‘Sjouw het dan maar met je mee’, zegt Pirsig.